لرستان در آینه تاریخ

آنان که تاریخ می خوانند بر بام جهان ایستاده اند.(کارلایل)

سرگذشت رادیو در لرستان

در هستی هیچ چیز بی تاریخ نیست.از کهکشان ها گرفته تا کره زمین، کشورها ، شهرها، خانه ها، انسان ها و در مجموع همه اشیاء و پدیده های پیرامون ما دارای تاریخی هستند ودانستن سرگذشت هر یک لذت بخش و آگاهی بخش است. فهم گذشته ما را در درک زمان حال یاری می رساند و به ما می گوید همه پدیده های جهان در حال تکامل هستند و از سادگی به پیچیدگی می رسند.  تاریخ پیدایش و تکامل پدیده های هستی از کهکشان ها گرفته تا انسان و دستاوردهای او بر روی این کره خاکی همواره از جذابیت خاصی برخوردار بوده است. اینکه ما بدانیم منشاء پیدایش هر چیزی اعم از موجودات جاندار و بی جان در چه زمانی، در کجا و روند تکاملی آنها در طول تاریخ چگونه بوده است، برای یک ذهن جستجوگر نه تنها شیرین و  جذاب است بلکه می تواند منشا خلاقیت و ایده های نوینی نیز باشد.

با گذشتن ازپیچ این مقدمه باید گفت؛  آگاهی از پیدایش و تکامل رسانه های جمعی بویژه رادیو و تلویزیون به عنوان یکی ازدستاوردهای نوین دنیای معاصر که منشاء تحولات بزرگی در زندگی ما انسان ها شده اند و بقول«مارشال مک لوهان» marshal McLuhanجهان را به صورت یک دهکده در آورده اند،  بسیار جالب و خواندنی است.  ما در این پژوهش به اختصار به تاریخ پیدایش این رسانه در غرب و ورود آن به ایران و استان لرستان و سیر تحولات آن سخن خواهیم گفت و به برخی واکنش های مردم در قبال این پدیده نوین غربی اشاره خواهیم کرد.   

پیدایش رادیو در غرب

پژوهش های مستمر جمع کثیری از دانشمندان کشورهای غربی در قرون هیجدهم و نوزدهم بر روی امواج الکترومغناطیس سرانجام منجربه اختراع رادیوشد. در سال 1867، جیمز کلارک ماکسول، که در دانشگاه کمبریج به تدریس اشتغال داشت، امواج الکترومغناطیسى را کشف کرد. حدود 20 سال بعد هنریش هرتز، فیزیک‌دان مشهور آلمانی، دنباله بررسى‌ها و تحقیقات ماکسول را گرفت و دریافت که امواج الکترومغناطیسى با سرعت نور در فضا پخش مى‌شوند. وى در لابراتوار خود، براى نخستین‌بار، آنچه را که امواج هرتز نامیده مى‌شود - و بعدها به امواج رادیوئى نیز شهرت یافت - پدید آورد  . گام بعدى توسط دانشمند ایتالیایى کالزچى اونستى برداشته شد و متعاقب آن، ادوارد برنلى فیزیک‌دان فرانسوى با بهره‌گیرى از قابلیت هدایت و اشاعه ذرات، دستگاه اولیه پخش امواج الکتریکى و مغناطیسى را ساخت. چندى بعد اولیورلاج و راتر فورد فیزیک‌دانان انگلیسى موفق شدند به‌وسیله امواج، از راه‌دور با هم ارتباط برقرار کنند  .سرانجام، نوبت به مارکنى رسید تا گام اصلى و نهائى را بردارد، در سال 1894، وى به‌‌دنبال مطالعه رساله‌‌اى درباره امواج الکترومغناطیسى که هشت سال پیش از این تاریخ به وسیله هرتز کشف شده بود ،به این اندیشه افتاد تا از امواج مذکور براى انتقال پیام استفاده کند. یک سال بعد، او یک دستگاه تلگراف بى‌سیم تعبیه کرد که نوسان‌گر هرتز، فرستنده و کوهرر برانلی، گیرنده? آن بود. مارکنی، سپس درصدد برآمد تا دستگاه خود را اصلاح کند و فرستنده‌ها و گیرنده‌هایى مستقل‌تر و کارآمدتر تهیه کند تا کار ارسال و دریافت پیام با سهولت بیشترى صورت پذیرد مارکنى به‌تدریج کوشید تا ارسال پیام به مسافت‌هاى دورترى را امکان‌پذیر سازد در سال 1895 پیامى از اطاق به باغ خود فرستاد؛ بعداً پیامى به مسافت 5/1 کیلومتر مخابره کرد. چون در ایتالیا، اختراع وى مورد استقبال قرار نگرفت، به انگلستان رفت و در آنجا پیامى را تا فاصله5/14 کیلومتر ارسال داشت. در سال 1897 بار دیگر به ایتالیا مراجعت کرد و از ساحل، به یک کشتى جنگى در 19 کیلومترى پیامى مخابره کرد.  یک سال بعد، از انگلستان پیامى را به مسافت 29 کیلومترى ارسال داشت. با وجود این در انگلستان هم اختراع وى با سردى مواجه شد تا آنکه هنگام بیمارى ملکه ویکتوریا در جزیره وایت، مارکنى چگونگى حال او را به انگلستان مخابره کرد. این واقعه، موجب شهرت و رواج کار مارکنى شد و با عوایدى که از این طریق حاصل کرد توانست دستگاه‌هاى قوى‌ترى بسازد. سرانجام، در 12 دسامبر 1901 مارکنى موفق شد نخستین پیام را بر فراز اقیانوس اطلس از پالدیو (واقع در جنوب‌غربى انگلستان) به نیوفاندلند (در کانادا) ارسال دارد. این روز را مى‌توان تاریخ واقعى اختراع رادیو به‌شمار آورد  .   تا این زمان پیام‌هاى رادیویى به‌وسیله الفباى مورس مخابره مى‌شد. فسندن فیزیک‌دان کانادائى- آمریکائى قدم دیگرى در این راه برداشت و توانست امواج صوتى را بر روى امواج رادیوئى بفرستد. در 1904، در بازار مکاره سنت لوئیز، رادیو و نحوه کار آن در معرض تماشاى عموم قرار گرفت و بالاخره در سال 1909 مارکنى مشترکاً با براون به اخذ جایزه نوبل نایل شد.جنگ جهانى اول، این اختراع را به‌همراه دیگر اختراعات وارد عرصه کاربرد نظامى کرد و از رادیو به عنوان جنگ‌افزارى کمکى استفاده شد. پس از خاتمه جنگ، بهره‌گیرى از رادیو و برنامه‌هاى آن، محبوبیت بیشترى یافت و در سال 1920 ایستگاه رادیویى مارکنى به پخش برنامه‌هائى سرگرم‌کننده و تفریحى پرداخت.نخستین ایستگاها ی فرستنده پخش منظم رادیویی در سال 1920م در انگلستان به کار افتاده و پیشگام این امر، شرکت مارکونی بوده است.در جنگ دوم جهانی، آخرین نقایص رادیو برطرف شد. در جریان این جنگ غیر از رادیوهائى که در گوشه‌وکنار جهان مشغول پخش برنامه بودند، رادیو برلن، مربوط به نازى‌ها و رادیوى بی.بی.سی، سخنگوى متفقین توانستند به عنوان ابزارهاى مهم خبرى و تبلیغاتى تأثیر عمده‌اى بر روند جنگ بگذارند.با پایان یافتن جنگ دوم جهانی، رادیو رفته‌رفته ، به‌صورت وسیله‌اى همگانى در آمد. اختراع ترانزیستور و کاربرد آن در رادیو در دهه1950، این وسیله ارتباطى را با سرعت و وسعت بیشترى جهانگیر کرد؛ تا جائى که امروز هیچ نقطه‌اى از عالم را نمى‌توان یافت که از قلمرو امواج رادیوئى خارج باشد.

ورود رادیو به ایران و لرستان

پس از گسترش رادیو در غرب، در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی دستگاهای گیرنده رادیویی به تدریج به صورت قاچاق وارد کشور می شد. دستگاه های گیرنده رادیو دارای آنتن هایی بودندکه بر پشت بام منازل نصب می شد. در بسیاری مواقع این دستگاه ها توسط ماموران دولتی توقیف می شد چرا که دولت وقت فکر می کرد این دستگاه ها وسایل جاسوسی دولت های بیگانه اند. تقریبا دو سه دهه پس از رواج رادیو در کشورهای غربی دولت رضاشاه نیز در بهمن ماه سال1316 خورشیدی با تصویب هیئت وزیران تصمیم به تاسیس رادیو در ایران گرفت وبدنبال آن سفارش ساخت دستگاه های گیرنده به کارخانه تلفنکن آلمان داده شد.در اردیبهشت 1319سرانجام نخستین فرستنده رادیویی کشوردر محل بی سیم پهلوی(جاده قدیم شمیران) تاسیس شد.چون در آن زمان همه مردم دسترسی به گیرنده رادیو نداشتند، برای استفاده عموم مردم از اخبار، سخنرانی ها و موسیقی، بلند گوهایی در اماکن عمومی نصب شد.با راه اندازی رادیو سراسری کم کم حساسیت ها نسبت به این فن آوری دنیای مدرن کمتر شد و واردات گیرنده رادیو به داخل کشور رو به افزایش نهاد.

اولین گیرنده رادیویی که به لرستان وارد شد به اواخر دوره قاجار برمی گردد.بنا به روایتی غلامرضا خان، والی پشتکوه دارای یکی از این دستگاه های رادیویی بوده است. او این رادیو را از طریق مرز عراق بدست آورده بود و بعدها آن را به یکی از شخصیت های خرم آبادی هدیه داد و سرانجام از دیوانخانه یکی از خوانین ایل بیرانوند بنام «علی مردان خان »سردرآورد.در آن زمان هنوز در تهران و شهرستان ها تعداد انگشت شماری از افراد بودند که دارای دستگاه گیرنده رادیو بودند و از طریق این دستگاه ها صدای رادیو آلمان و بی بی سی را دریافت می کردند. ورود رادیو به ایران همچون سایر فن آوریهای جدید در آغاز با بهت و حیرت و واکنش های مثبت و منفی بسیاری مواجه شد. مردم لرستان نیز تا پیش از جنگ جهانی دوم با رادیو آشنایی چندانی نداشتند ولی از این پس کم کم دستگاه های رادیویی با اندکی تاخیر نسبت به تهران وارد شهرهای استان شد.

بنا به نوشته «حمید ایزدپناه» مقارن با جنگ جهانی دوم (1320ه.ش) در شهر خرم آباد تنها چهار دستگاه گیرنده رادیو وجود داشت. این دستگاه ها متعلق به افراد سرشناس شهر همچون رئیس ژاندارمری، رئیس بیمارستان لشگر و نجم الدین لرستانی فرزند شیخ عبدالرحمان لرستانی بود. مردم خرم آباد با جمع شدن پشت دیوار یا درب منازل این افراد اطلاعاتی درباره جنگ جهانی دوم کسب می کردند.

گیرنده های رادیو پس از جنگ جهانی روز به روز بیشتر می شد و تعداد شهروندانی که رادیو داشتند هرروز افزایش می یافت. مردم کم کم با رادیو انس می گرفتند و ساعت ها به برنامه های مختلف گوش می کردند. دستگاه های رادیو بزرگ و برقی بود و کمتر کسی توان خرید آن را داشت. مردم در آن زمان به رادیو جعبه آواز می گفتند، زیرا اغلب از رادیو صدای موسیقی و آواز شنیده می شد. برخی از اهالی لرستان به اشتباه با توجه به شباهت آواز به اهواز و نامانوس بودن واژه آواز در گویش لری، جعبه آواز را جعبه اهواز می گفتند. مرحوم حاج روح اله قاضی زاده و نوراله لطفی در خاطرات خود نقل کرده اند که در آن زمان برای بسیاری از مردم لرستان مشکل بود بپذیرند شخصی از راه دور در حال سخن گفتن است بنابراین می گفتند، نکند شما شخصی را اجیر کرده تا در پشت این جعبه سخن بگوید. یکی دیگر از کهنسالان لرستانی نیز برای نگارنده از داستان خود درباره رادیو سخن گفت. او گفت در جوانی رادیویی خریدم و به روستایمان بردم به محض اینکه پیچ رادیو را باز کردم مادرم بشدت ترسید. موقع نهار بود مادرم مقداری از غذایی که درست کرده بود به من داد تا جلوی گوینده رادیو بگذارم.  

تصویری از یک رادیویی قدیمی

اولین تحول در رادیو(تاسیس رادیو بی سیم در خرم آباد1331خورشیدی)

تا سال 1328 مردم لرستان تنها شنونده برنامه های شبکه خارجی بودند . صدای برنامه های شبکه تهران به علت کم قدرت بودن به سختی به استان های کشور می رسید از این رو دولت تصمیم گرفت در هر استانی فرستنده های بی سیم ارتش نصب شود تا با تقویت شبکه سراسری مردم بتوانند شنونده برنامه های سراسری کشور و همین طور شنونده برنامه های خاص محلی خود باشند.از این رو در بسیاری از استان های کشور دستور نصب فرستنده های بی سیم رادیو در تاریخ های مختلف صادر شد.تاریخ نصب بیسیم رادیویی در برخی از استان های کشور بدین ترتیب بود؛آذربایجان شرقی(تبریز)1325،آبادان سال1332،آذربایجان غربی(ارومیه)1330،اصفهان1328،خراسان1327،خوزستان1336،سیستان و بلوچستان1339،فارس1329،کردستان1327،کرمانشاه1337،گیلان1326،همدان1329و در شهرخرم آباد مرکز استان لرستان در سال1328.بنا به نوشته سید فرید قاسمی؛ در4 آبان 1328خورشیدی ساعت 8 بعداظهر پس از هفته ها تبلیغات مستمر دولتی صدای سروان«منوچهر دبیرمنش» از رادیو شنیده شد که می گفت: «اینجا قلعه فلک الافلاک است؛ رادیو لرستان هر شب در این ساعت می توانید صدای لرستان را بشنوید.»این فرستنده با قدرت یک کیلو وات در قلعه فلک الافلاک کار گذاشته شد.این فرستنده اولین جوانه صدا و سیمای استان لرستان بود. نظارت بر کار برنامه های فرستنده رادیویی بی سیم در سراسر کشور به عهده ارتش بود. .از طریق این فرستنده هفته ای یک شنبه شب ها از ساعت 8 تا9 شب به مدت یک ساعت برنامه محلی پخش می شد. برنامه ها شامل موسیقی محلی، تاریخ، مباحث دینی و اطلاعیه های ارتش بود.از دست اندر کاران برنامه های بی سیم رادیویی خرم آباد می توان به آقایان آزموده، محمد رایگان (مجری)، محمد موسی تاجدینی (مجری)،رضوانی(صدابردار)اشاره کرد. دکتر حمید عیدی، عیسی جزایری و سید کاظم طاهری مجری برنامه های مذهبی بودند. .عوامل تولید برنامه های رادیو اغلب از درجه داران و افسران لشکر خرم آباد بودند.برنامه ها روز شنبه صبح در کتابخانه لشکر ضبط می شد.متن برنامه ها از کتابهای تاریخی و ادبی موجود در کتابخانه انتخاب می شد.برنامه پس از باز شنوایی و تایید فرمانده ارتش روی آنتن می رفت.بنا به خاطرات «محمد موسی تاجدینی» سرهنگ بازنشسته ارتش و از مجریان رادیو بی سیم خرم آباد؛در سال1337خورشیدی تنها 30درصد مردم خرم آباد دارای گیرنده رادیویی بوده اند.او نقل می کند«در آن زمان ما با نوجوانی که صدای گرم ،گیرا ،جذاب و ماندگاری داشت آشنا شدیم.وی همان رضا سقایی معروف است که بعدها توانست پله های موسیقی محلی را طی کند.»

 دکترحمید عیدی که در آن زمان در رادیو مباحث دینی را آموزش می دادند در خاطراتش اظهار می کند: «از آنجا که برنامه ها زنده بود پس از اتمام صحبت های بنده مطرب هایی که روبروی من نشسته بودند، شروع به نواختن می کردند».

آقایان حسین سالم،حشمت الله رشیدی ، پیرولی کریمی،غلامرضا جمشیدی،علی رضا حسین خانی،شخصی معروف به کربلایی خاور از هنرمندان نوازنده آن زمان بودند که برای خوانندگی و نوازندگی به رادیو دعوت می شدند. این فرستنده بعدها با تاسیس اداره کل فرهنگ و هنر لرستان در اواسط دهه 40 تعطیل شد و تجهیزات بی سیم از بام قلعه برچیده شد.